1. GIỚI THIỆU
Nghiên cứu trường hợp này là một trong những nghiên cứu trong chuỗi khám phá cách thức thương mại sinh học (thường được hiểu là thương mại các sản phẩm được chứng nhận hữu cơ) có thể phù hợp với các nguyên tắc của BioTrade do UNCTAD xây dựng. UNCTAD định nghĩa BioTrade là khi một sản phẩm hoặc dịch vụ có nguồn gốc từ đa dạng sinh học được thương mại hóa và buôn bán theo cách tôn trọng con người và thiên nhiên. Bốn nguyên tắc đầu tiên trong bảy nguyên tắc của BioTrade sẽ được phân tích trong bối cảnh tỉnh Cao Bằng, miền Bắc Việt Nam. Nghiên cứu này được thực hiện thay mặt cho Dự án Biotrade Khu vực giai đoạn II (RBTII) của Ban Thư ký Kinh tế Liên bang Thụy Sĩ (SECO); các công ty hợp tác trong trường hợp này là Công ty TNHH Phát triển Nông nghiệp và Tư vấn Môi trường (DACE) có trụ sở tại Việt Nam và Cha-Do có trụ sở tại Đức.
Xuất bản năm 2023. Tác giả:
Tiến sĩ Jane Carter
Cố vấn cao cấp về Quản trị tài nguyên thiên nhiên,
Helvetas Thụy Sĩ
Bà Nguyễn Diệu Chi
Phó Quản lý
Dự án Biotrade Khu vực
Helvetas Myanmar
Ông Bùi Khánh Tùng
Cán bộ Dự án cao cấp về Chuỗi giá trị
Dự án Biotrade Khu vực
CRED
Nghiên cứu này tiếp nối một nghiên cứu trước đây[i] về sản xuất quế Việt Nam (Cinnamomum cassia) tại các tỉnh Yên Bái và Lào Cai. Nghiên cứu đó đã nêu lên những lo ngại về việc trồng quế đơn canh và đưa ra đề xuất nhằm cải thiện đa dạng sinh học trong tương lai. Cảnh quan tại Cao Bằng lại là một ví dụ khác, nơi có sự đa dạng hơn. Chúng tôi bắt đầu với một bảng tóm tắt cách thức bốn nguyên tắc đầu tiên của BioTrade đang được áp dụng trong cảnh quan của Cao Bằng, tập trung vào huyện Thạch An. Tại đây, sản xuất quế và hồi (Illicium verum) trên các sườn đồi dốc đóng vai trò quan trọng trong sinh kế nông thôn, cùng với canh tác cây trồng vùng thấp và chăn nuôi gia súc.
Bốn nguyên tắc đầu tiên của BioTrade theo UNCTAD: Cách Dự án RBTII và các đối tác thúc đẩy cảnh quan đa dạng sinh học tại tỉnh Cao Bằng
| 1. Bảo tồn đa dạng sinh học | Cả quế và hồi đều là loài bản địa của khu vực, nhưng việc canh tác chủ động chỉ được ghi nhận trong khoảng ba thế hệ gần đây. Điều đặc biệt tại Cao Bằng là sự tồn tại của một loại quế mà nông dân gọi là quế lá nhỏ hoặc quế lá hẹp, mà RBTII đang nỗ lực bảo tồn. Loại quế này có các đặc tính riêng biệt so với các đồn điền Cinnamomum cassia ở Yên Bái và các nơi khác. Cây hồi được trồng với khoảng cách rộng và có tuổi thọ ít nhất 100 năm, cho phép các loài khác phát triển xung quanh trong một khu rừng hỗn hợp (dù có sự can thiệp của con người). |
2. BỐI CẢNH
Nằm ở phía Bắc Việt Nam, giáp Trung Quốc, tỉnh Cao Bằng có ít sự phát triển công nghiệp và được coi là tương đối nghèo so với các khu vực khác trong nước. Tuy nhiên, tỉnh này rất giàu vẻ đẹp thiên nhiên, với những ngọn núi đá vôi phủ cây xanh nổi bật trên những thung lũng bằng phẳng, thường được canh tác lúa nước. Nhờ vị trí gần Trung Quốc, hoạt động thương mại qua biên giới diễn ra sôi động, với các mặt hàng xuất khẩu chủ yếu là sản phẩm nông nghiệp.
Photo: Chế biến sơ cấp vỏ quế bởi phụ nữ tỉnh Cao Bằng.
Một yếu tố quan trọng trong tính bền vững kinh tế – xã hội là giá cả (tương đối) ổn định. Trong khía cạnh này, những người phụ thuộc vào chuỗi giá trị cây trồng đặc biệt dễ bị ảnh hưởng bởi sự biến động toàn cầu của giá cả thị trường do khoảng thời gian từ khi trồng cây đến khi thu hoạch. Hồi cung cấp một bài học cảnh báo trong trường hợp này, khi đã trải qua những biến động giá lớn trong hai thập kỷ qua. Không chỉ được sử dụng làm hương liệu và trong mỹ phẩm, axit shikimic có trong hồi còn là thành phần thiết yếu của thuốc chống cúm Tamiflu, do công ty dược phẩm Roche của Thụy Sĩ sản xuất. Khi nhu cầu đối với loại thuốc này tăng vọt trong các đợt dịch cúm gia cầm vào đầu những năm 2000, giá hồi cũng tăng mạnh, với Roche từng mua đến 90% nguồn cung toàn cầu[vi]. Đồng thời, để tránh phụ thuộc quá mức vào nguồn cung tự nhiên, Roche bắt đầu nghiên cứu phương pháp sản xuất axit shikimic thông qua lên men vi sinh. Đến năm 2012, khi Roche đạt được sản xuất quy mô phòng thí nghiệm đầy đủ, công ty này gần như ngừng mua hồi – và giá cả giảm theo. May mắn cho nông dân Cao Bằng, sản xuất đa dạng giúp họ ít bị ảnh hưởng – nhưng đối với những người trồng hồi ở Lạng Sơn, nơi phụ thuộc nhiều vào loại gia vị này, đây là một cú sốc lớn.
Hơn cả thị trường quốc tế, thị trường Trung Quốc sẽ luôn có ảnh hưởng mạnh mẽ tại Cao Bằng – dù là khi bùng nổ hay (như trong đại dịch Covid) gần như sụp đổ. Thị trường này có những đặc điểm riêng. Ví dụ, đối với quế, mức Coumarin thấp của giống lá hẹp hầu như không quan trọng; yêu cầu chất lượng chính là hàm lượng cao của hợp chất cinnamaldehyde – như được tìm thấy trong quế Yên Bái. Khi các thương nhân Trung Quốc liên tục tìm kiếm cơ hội mới, sự cám dỗ để nông dân Cao Bằng chuyển sang hệ thống sản xuất thâm canh trong tương lai có thể rất lớn. Mặc dù điều này không được hỗ trợ rõ ràng ở cấp chính sách, nhưng cũng không bị cấm.
7. CÁC BƯỚC TIẾP THEO
Nghiên cứu điển hình này được thực hiện khi sản xuất hữu cơ ở Cao Bằng vừa được chính quyền địa phương công nhận là có ý nghĩa kinh tế, với đất đai được chứng nhận theo tiêu chuẩn này. Tuy nhiên, như tình hình ở Yên Bái và Lào Cai cho thấy, chứng nhận hữu cơ không tự động tuân thủ các nguyên tắc của BioTrade. Để đa dạng sinh học phát triển, cần có một hệ thống sản xuất hỗn hợp trong cảnh quan đa dạng bao gồm rừng, đồng ruộng và bãi chăn thả, với một số khu vực được dành riêng cho việc không sản xuất. Điều này đòi hỏi các nhà sản xuất có động lực, nhận được giá cả công bằng và tin tưởng vào lợi ích của hệ thống này. Ngoài ra, cần có sự hỗ trợ chính sách liên tục, phù hợp từ chính quyền cấp tỉnh và huyện. Theo đó, RBTII đã và đang làm việc với DACE để vượt xa sản xuất hữu cơ, hướng tới tuân thủ đầy đủ các nguyên tắc BioTrade, đồng thời tạo điều kiện kết nối giữa các nhóm nông dân, khu vực tư nhân (không chỉ DACE mà còn Cha-Do và những đơn vị khác) và chính quyền địa phương để đảm bảo tính bền vững trong tương lai.
Photo: Nàng Thị Sim (người dân tộc Tày) trở về nhà tại tỉnh Cao Bằng, mang theo túi hồi vừa thu hoạch.
Có một số cách cụ thể và ngay lập tức để hỗ trợ các tác nhân trong chuỗi giá trị Cao Bằng hiện tại, nhằm cuối cùng tuân thủ đầy đủ các nguyên tắc của BioTrade.
Nhóm sản xuất có tổ chức: Việc thành lập các hợp tác xã chuyên biệt theo từng sản phẩm, nơi nông dân và người lao động có thể tự tổ chức, là ưu tiên hàng đầu. Điều này không chỉ giúp họ có tiếng nói mạnh mẽ trong việc đàm phán giá cả công bằng mà còn là phương tiện để chia sẻ kiến thức (chẳng hạn như xử lý sâu bệnh và cải thiện chất hữu cơ trong đất). Từ góc độ người tiêu dùng, các nhóm sản xuất với danh tính nông dân cụ thể sẽ đảm bảo khả năng truy xuất nguồn gốc sản phẩm. Các nhóm này cần được thành lập càng sớm càng tốt để đáp ứng các quy định mới về tiêu chuẩn hữu cơ, có hiệu lực trong tương lai gần; chẳng hạn, tiêu chuẩn hữu cơ mới của EU sẽ được áp dụng từ ngày 1 tháng 1 năm 2025. Để hoạt động hiệu quả và duy trì tính bền vững, chính quyền địa phương cần có chính sách và cơ chế hỗ trợ các hợp tác xã này.
Tư vấn kỹ thuật cải tiến: Trong khi sản xuất quế và hồi hiện tại chủ yếu theo phương pháp hữu cơ, vẫn có cách để thúc đẩy đa dạng sinh học hơn nữa. Ví dụ, tầm quan trọng của quế lá hẹp đối với thị trường châu Âu cần được truyền đạt rộng rãi hơn cho nông dân, đồng thời chủ động nhân giống và phân phối loại giống này. Nông dân cũng cần được biết nguyên nhân và cách điều trị bệnh trên cây hồi, đã khiến nhiều cây bị chết, và có thể là cùng một loại “ung thư hồi” đã gây lo ngại ở tỉnh Vân Nam, Trung Quốc[vii]. Trong nghiên cứu này, nông dân cho rằng nguyên nhân là do bọ cánh cứng, nhưng nhiều khả năng là do nấm, trong đó bọ chỉ xuất hiện khi cây đã yếu hoặc chết. Ít nhất, việc loại bỏ cây bị nhiễm bệnh là biện pháp hợp lý. RBTII đã tiến hành khảo sát và lấy mẫu đất để phân tích. Dự án cũng đang hỗ trợ phát triển mô hình nông lâm kết hợp thí điểm với cây thực phẩm, gia vị và gỗ, đồng thời trồng các loài cây họ đậu cố định đạm, giúp cải thiện sức khỏe đất và cây trồng.
Thiết lập chỉ dẫn địa lý: Cao Bằng có tiềm năng xây dựng danh tiếng sản xuất chất lượng cao dựa trên cách tiếp cận cảnh quan và thúc đẩy đa dạng sinh học. Điều này sẽ giúp tỉnh khác biệt so với các khu vực khác bằng cách nhấn mạnh sản xuất đa dạng, bền vững thay vì chất lượng sản phẩm đơn thuần từ chuyên môn hóa.
Chú thích
[i] Carter, Jane, Nguyễn Diệu Chi, và Bùi Khánh Tùng, 2022. Nghiên cứu điển hình về BioTrade: Quế. Được xuất bản bởi Helvetas, CRED và SECO thông qua Dự án BioTrade Khu vực Giai đoạn II.
[ii] Lutz Toennis, Cha-Do, trao đổi cá nhân (Tháng 10 năm 2023).
[iii] Turner, Sarah, Derks, Annuska, và Rousseau, Jean-François (chủ biên). 2022. Biên giới Hương liệu: Mối liên kết toàn cầu về gia vị từ vùng cao biên giới Trung – Việt. NIAS – Viện Nghiên cứu Châu Á Bắc Âu, Chuyên đề Nghiên cứu Châu Á, số 75. NIAS Press ISBN 978-87-7694-728-6, tài liệu PDF truy cập mở.
[iv] Chi tiết về mật độ trồng trọt được khuyến nghị chính thức do Thái Hà Nguyên, Giám đốc Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn (DARD), tỉnh Cao Bằng, cung cấp.
[v] Hồ sơ Rủi ro Khí hậu của Việt Nam
https://climateknowledgeportal.worldbank.org/sites/default/files/2021-04/15077-Vietnam%20Country%20Profile-WEB.pdf
[vi] Turner, Sarah và Annuska Derks, 2022. Chuỗi hàng hóa hồi Việt Nam và những tranh luận về cây trồng linh hoạt. Trong: Turner, Sarah, Derks, Annuska, và Rousseau, Jean-François (chủ biên). 2022. Biên giới Hương liệu: Mối liên kết toàn cầu về gia vị từ vùng cao biên giới Trung – Việt. Chương 2, trang 43 – 67. NIAS – Viện Nghiên cứu Châu Á Bắc Âu, Chuyên đề Nghiên cứu Châu Á, số 75. NIAS Press ISBN 978-87-7694-728-6, tài liệu PDF truy cập mở.
[vii] Langill, Jennifer và Zenting, Zuo, 2022. Những lời hứa hão: Chu kỳ bùng nổ – suy thoái của cây thảo quả, quế và hồi tại tỉnh Vân Nam, Trung Quốc. Trong: Turner, Sarah, Derks, Annuska, và Rousseau, Jean-François (chủ biên). 2022, đối chiếu. Chương 6, trang 153 – 179.
Ảnh: Thu hoạch quả hồi tại trang trại DACE. Cô ấy được buộc dây vào cây và dùng một cây gậy dài để làm rơi quả hồi xuống tấm bạt trải bên dưới. Mặc dù là một người leo cây có kinh nghiệm và không lo lắng về việc ngã, nhưng đây vẫn là một công việc tiềm ẩn nhiều rủi ro.
